Eril Tahakkümün Yerel Sanatta Yarattığı Cinsiyetçi İmgelem ve Kadının Yeri

Toplumsal cinsiyet kavramı kadın ve erkek için toplumun uygun bulduğu değerler doğrultusunda kurgulanmış olan roller ve bizden beklenilenleri işaret etmektedir. Toplumsal hayatta erkek ve kadınlar eşit olmayan, erkeğin kadına üstünlüğü ile belirlenen bir yapıda yaşarlar. Sonuçları itibariyle toplumsal cinsiyet rolleri, cinsiyete dayalı ayrımcılığı beraberinde getirmektedir. Bu ayrım, biyolojik özelliklerden yola çıkarak sosyal alanı kamusal alan ve özel alan olarak kurgulamış ve erkeğe kamusal alanı, kadına ise özel alanı tahsis etmiştir. Bu süreci ortaya çıkaran temel etmen eril tahakkümdür. Erkeğin sosyal alan üzerindeki iktidarı bu alanı kendi ihtiyaçları doğrultusunda kurgulaması sonucu meydana getirmiştir. Bu süreçler sosyal alanın bir parçası olan sanat alanı için de söz konusudur. Sanat alanı eril tahakkümün etkisi altındadır. Eril tahakküm bu alanda neyin erkeksi neyin kadınsı olduğunu belirleyerek sanat alanındaki değerlendirmeleri ortaya koyar. Böylece sanat estetik değerlendirmeler dışında toplumsal cinsiyet rolleri bağlamında değerlendirilir. Bu süreçte eril tahakkümün kadından öncelikli beklentisi sanatçı kimliklerinden çok annelik, eş olma, kız kardeş ve kız çocuk gibi biyolojik ve çevresel etmenlere bağlı olan rollerdir.

“Yeni coğrafya”nın “modern” kadını

Her devirde olduğu gibi Cumhuriyet döneminde de modernlik adı altında kadınlar belirli kalıplara sokulmaya itildi. Özendirildi. Kadını yeni kurulan devlete dahil etme kaygısı güdüldü.  Kadını toplumun diğer etkin unsuru olduğu anlayışı oldukça biçim kazanmış olmasına karşın erkeği yine de ön planda tutmaktan vazgeçilmedi. Kadını “anne” sıfatından uzaklaştırılması gereken yerde daha modern ve iyi şartlarda annelik yapabilmesi için olanak sağlandı. Batılı kadın modernleşmesi Türkiye'ye kopyalandı ve birkaç istisna dışında hemen hemen hiç tartışılmadı. Cumhuriyet kadınından bahsederken henüz Cumhuriyet Halk Fırkası bile kurulmadan, Kadınlar Halk Fırkasını kuran Nezihe Muhiddin’in adını anmamak olmaz. Nezihe Muhiddin siyasal haklarını mücadele ederek almış bir kadındır. Kadınlara tepeden inme haklar hiçbir zaman verilmemiştir. Eğer böyle düşünürsek Osmanlı ve Cumhuriyet dönemi feminist aktivist kadınlarına haksızlık etmiş oluruz. Sadece seçme seçilme hakkının verilmesini nimet sayanlar ve bunu özgürlük olarak görenler Nezihe Muhiddin ve arkadaşlarının hayat hikayelerini bakmalarını tavsiye ederim. Kesinlikle Atatürk ve Türk Kadını ikilisinin arasındaki özgürlük kavramını yıkıp geçecek bir karakterdir Nezihe Muhiddin. (1)

“Yeni coğrafya”da kadın ve sanat

Sanatta ve sanat tarihinde eril yapı baskındır. Sanat tarihinde olduğu gibi genel olarak erkek bakış açısı egemendir. Bu yüzden kadınların varlığı, tecrübeleri ve oynadıkları roller ya görmezden gelinmiştir ya da yanlış veya eksik yorumlanmıştır. Kadının her zaman al basan, hilekar, şarlatan ve yalancı olan şehvetli kızlar şeklinde gösterilmesi ve kadının ikinci cins olarak imgelenmesi hususlarının altı kesinlikle çizilmelidir. Cumhuriyet dönemi tiyatro ciddi manada batı taklitçisidir. Cumhuriyet Tiyatrosu dönemi, Batı tiyatrosunun cinsiyetçi bir yapısına öykünmesi ve baştan aşağı cinsiyetçi kalıplarda oyunlar sahnelemesi özellikle kadınlar açısından cinsiyetçi kalıplara maruz kalınan bir dönem olmuştur.

Hala Ramazan aylarında oynanan Karagöz ve Hacivat’a baktığımızda cinsiyetçi yapıyı çok rahat görebiliriz. Karagöz ve Hacivat erkektir, oyunun yardımcısı Yardak da erkektir. Hiçbir zaman başrol verilmeyen kadınlara dırdırcı, şirret, sadakatsiz tasvirli yan roller verilmesi talihsiz bir cinsiyetçi saplantının sonuçlarıdır. Karagöz ve Hacivat oyununda yaklaşık 22-23 karakter vardır ve bunlardan 20’si görüntüleri sesleri ve toplumsal rolleriyle erkektir. Kadın figür Karagöz’ün karısıdır o da dırdırcı gösterilmiştir. Geleneksel tiyatro dönemini irdelediğimizde yine karşımıza cinsiyetçi yapıda olan Ortaoyunu çıkar. Orada da iki temel oyuncu erkektir. Kadınlar cenabet kaltaklar olarak betimlenir.

Tanzimat tiyatrosu batı tiyatrosuna en çok öykünülen bir dönem olarak geçmişimizde bırakmaya çalıştığımız bir dönemdir. Şinasi’nin Şair Evlenmesi’ni irdeleyecek olursak; altı erkek karaktere karşılık dört kadın karakter vardır ve karakterlerin tiplemesi toplumsal cinsiyet rollerine tamamıyla boyun eğen bir yapıdadır. Temel rollerden Kumru Hanım, sessiz, hanımefendi, evlenilecek bir genç kızdır. Sakine Hanım, evde kalmış, kız kardeşine gelen taliple evlenebilecek ve bunda bir sorun görmeyen kambur hanım rolündedir. Şair Evlenmesi birçok akademide işlenen fakat cinsiyetçi rolleri görmezden gelinen bir tiyatro eseridir.

Batılılaşmanın erken döneminde bireylerin ruhsal durumu ön plana alınan eserler ön plana konulmuştur. Bu toplumsal çözülme erkekleri, aldatılmış, yalnız ve erdemli gösterirken kadınları, erkeğini mutsuz eden, aldatan, paragöz bir konumda çizmiştir.  Cumhuriyetin ilk yıllarında ve kutlamalarında oynanan ve yazılan oyunlarda kadınlar, güçlü kahraman erkeğinin arkadasında güçsüz bedeniyle yer alan becerisiyle erkeğine destek olan bir şekilde gösterilmiş ve güçsüzlüğüne direnerek taşıdığı mermi ve savaş ortamında gösterdiği annelik duygusu dramatize edilmiştir.

Muhalif kadınlardan umudumuz var!

Kadınların toplumsal ve kültürel dönüşümlerin etkisiyle erkek egemenliğine karşı bir duruş çerçevesinde geliştirdikleri yapılanmalar kadınların sanatla buluşmalarını sağlamış ve bu yapılanmalar sonucu geliştirdikleri sanatsal stratejiler sanatı farklı boyutlara taşımış, sanat bu eksende dönüşmeye ve değişmeye başlamıştır. Cumhuriyet döneminin en eski kadın oyun yazarlarından Fatma Nudiye Yalçı yer almaktadır(2). Nudiye Hanım’ın Beyoğlu oyunu programda yer alır fakat sahnelenmez. Bildiğimiz diğer kadın yazar da Cahit Uçuk’tur onun oyunu da 1946-47 yıllarında sahnelenmiştir. Onlar dışında 1960’lara dek kadın oyun yazarları görülmemiştir.

90’lı yıllara gelindiğinde kadınların kendine özgü kurduğu tiyatro sahnesi olan Kadın Tiyatrosu, savaşın tüketmiş olduğu kadınları, kadın bedeni üzerinde uygulanan tacizi, şiddeti ve toplum baskılarını tiyatro karakterlerine aktararak feminist tiyatroyu kurmuşlardır. Feminist tiyatro bu ülkeye yeni kadın oyun karakterleri getirmiştir. 7 Kadın, Pilavdan Dönenin Kaşığı Kırılsın ve benzeri oyunlar da feminist tiyatroya ve hikayelerini özne konumunda anlatan ve oynatan kadınlara örnek gösterilebilir.  Senaryosu Sevilay Saral’a ait olan 7 Kadın tiyatro eseri, temelde yatan sorunun kadın-erkek çatışmasından da öte insanlık kavramı üzerinde yoğunlaşılması gerekliliğini söyleyen, olayları son derece yalın ve mizahi bir tavırla anlatan bir müzikal komedidir. 80'lerde feminist tiyatronun batı dışındaki ülkelerde yaygınlaşmaya başlaması ve 90'larda artık toplumsal cinsiyet tartışmaları, dil ve kimlik kavramlarıyla feminist tiyatro tam olarak oturmuştur. Çok kültürlülük, post yapısalcılık gibi yeni kavramların feminist tiyatroda yer alması feminist tiyatroyu günümüze kadar getirmiştir. Günümüzde ise Tiyatro Boyalı Kuş’un kurulması kadın hareketimiz için önemli bir adımdır. Feminist tiyatronun tek dezavantajı, politik bir duruş sergilemesidir bu yüzden ya tepki almaktadır ya da gösterime sokulmamaktadır. Burada da bize düşen de, feminist tiyatroyu ya da politik duruş sergileyen sosyalist tiyatro gibi tiyatroları desteklemek, izlemek ve yaymak.

Hep, her zaman, oralarda buralarda şuralarda, erkek sesi, erkek figürü, erkek dayatması vardı. Hep onu duyduk, onu gördük, onu hissettik. Ve kadınlar hep erkekleri ortaya çıkarmak için bir figür olarak kullanıldı. Sesimizi çıkarınca ya şirret olduk ya da yosma. Susunca ise hep ezildik. Toplumsal rollerin üzerine yazıldı hep oyunlar. Kadın yazarlar uzun süre kadın kimlikleriyle anlatamadılar kendilerini. Yaşamımızda da olduğu gibi kadının iffetini korumak kollamak hep erkeklere kaldı. Kadının sevmediği adamın acısını anlatmak hep erkeklere kaldı. Kadının duygularını yazmak hep erkeklere düştü. 1960’lara kadar bu böyle gitti.

Son on yılda gelişen muhalif yazarlık ise ya çok köklü cinsiyetçi geleneklere dayanıyor ya da Batıya özeniyor.  Fakat bu kemikleşmiş cinsiyetçiliğin karşısında artık feminist tiyatronun kadın çözümlemeleri var. Artık daha sorgulayıcı ve farkındalık yaratan bir kitle var. Tutucu tiyatroya karşı artık daha çok umudumuz var.

(1)    Editör notu: Nezihe Muhiddin aynı zamanda hem Osmanlı hem de kendi döneminde yeni kurulmuş olan Türkiye devleti bünyesinde azınlık olarak görülen ve gösterilen halklara karşı ayrımcı söylemleri benimsemekte bir sıkıntı görmeyen, “devlet” egemen dile aşina bir kadındır. Metinde bahsi geçen feminist önderliği ne yazık ki halkalrın eşitliğine dayalı bir önderlik olamamıştır ve önderliğindeki kadın hareketi tam da eleştirilen “Türk kadını” hareketi olmaktan öteye geçememiştir. İlgili bir okuma için: https://www.academia.edu/1473035/Sessizle%C5%9Ftirilmi%C5%9F_%C4%B0syan-%C4%B1_Nisvan

(2)    Editör notu: Evlendikten sonra o dönem şartlarında soyadını koruyamamış ve Nudiye Nizamettin ismini almıştır.

Başlangıç İçin Feminist Okumalar-Kitaplar

Necla Arat - Feminizmin Abc’si

Judith Butler - Cinsiyet Belası

Evelyn Reed - Kadın Özgürlüğünün Sorunları

Bell Hooks - Feminizm Herkes İçindir

Gisela Notz - Feminizm

Virginia Woolf - Kendine Ait Bir Oda

Ayşegül Baykan - Nezihe Muhittin ve Türk Kadını

Ayşe Gül Altınay - Vatan, Millet, Kadınlar

Amargi Yayınları - Özgürlüğü Ararken/Kadın Hareketinde Mücadele Deneyimleri

Yaprak Zihnioğlu - Kadınsız İnkılap/Nezihe Muhiddin

Juliet Mitcehell - Kadınlar : En Uzun Devrim

Mary Wollstonecraft - Kadın Haklarının Gerekçelendirilmesi

Aksu Bora - Feminizm Kendi Arasında

Emine Öztürk - Feminist Teori ve Tarihsel Süreçte Türk Kadını

Luce İrigaray - Yeni Enerji Kültürü

Şu siteden alınmıştır:
http://bacilarkiraathanesi.tumblr.com/post/117333473906/baslang-c-icin-feminist-okumalar-kitaplar#.VWQ3US_IV3Y.twitter

Eski bir kromozom hikâyesi...

Erkek Doğrama Cemiyeti Manifestosu   -Valerie Solanas- Fransız yazar Colette "Akıllı olduğunu düşünen kadın erkeklerle eşit haklar ister. Akıllı olan kadın istemez" derken seksen-doksan sene sonra herkesin bir şeyler isteyerek, üstüne üstlük "eh oldu" gibi bir hisse kapılacaklarını biliyor muydu acaba? O bir lezbiyendi, ama bunun için olmamıştı muhakkak. 1968'de Valerie Solanas, Andy Warhol'u vurduğunda ve SCUM'u yayınlamayı başardığında (Erkekleri Parçalama Topluluğu) yarattığı parçalayıcı, anarşist feminizmin doğru olduğu kanısındaydı. Fakat ona kısa bir şöhretten başka bir şey getirmedi manifestosu. Yapayalnız, bir dairede ölü bulunduğunda yanında güvendiği bir kadın sevgilisi yoktu. O da bir lezbiyendi. Ama feminizm yüzünden lezbiyen olmamıştı herhalde. Kadınlar, hep kadınlarla uğraşmak zorunda kaldılar. Kadınlar, hep erkeklerle de uğraşmak zorunda kaldılar. Kadınlıkla, erkeklikle, farklılıkla, sosyal statüyle, başarmakla ilgili sürekli uğraştılar. Evlilik kurumu için, feminizm için sürekli düşündüler. Hâlâ bu büyük uğraş, ilgilenmediklerini zannetseler de, beyinlerini en çok meşgul eden mevzulardan biri. Demek ki hâlâ var bu eziklik. Evet, en güçlü kadının bile, bir sürü erkeği alt edebilen bir kadının bile içinde bir eziklik var. Ağlamanın verdiği eziklik bu. Belinin ince oluşunun, tırnaklarının kopuşunun, çocuğunun aç kalışının. Jon Purkis ve James Bowen'ın Valerie'yi tanımlarken kullandıkları "aşırı zihin hali" durumu kadınlarda daha sonraları astıma dönüşen, bulaşıcı, rahatsız edici nükseden bir grip gibi etrafta dolaştığında, eşit haklar isteyen kadınların birçoğu aslında ne istediklerini bilmeden dolaşıyordu etrafta.  Kadın oldukları için. Evlendikleri için. Toplum bilinci ve hanımefendi kelimelerine tahammül etmek zorunda oldukları için. Düşünürken acı çektikleri, severken bağlandıkları, kendilerini öldürmek istedikleri için. Doğurdukları için, erkekleri olduğu için. Erkeklerine katlanmak zorunda kalabildikleri için. Dedim ya, el ve ayak bilekleri ince olduğu, saçları tararken kırıldığı için. İnce düşünceli, melankoli tutkunu, buğulu gözlü oldukları için. Kendilerine bayıldıkları halde mazoşist oldukları için. Yoksa çoğu, eşit haklar istedikleri için falan değil. Bu kadınlar, o gizli kalmış nefret, o eziklik, o gözüyaşlı halleri sonradan onları bir erkek gibi davranmaya ittiği zaman, düşmanları haline gelen erkeklerden biri olmamak için lezbiyen oldular. Bütün bunlar, bu düşünen kadınlar, aslında hiç düşünmemeleri gerektiğini bilemediler. Çünkü düşünürsen, eğer gerektiğinden fazla düşünürsen, ya ölürsün, ya öldürülürsün. Malcolm X olursun, John Lennon olursun, Kennedy ailesi talihsizliği bulursun. İyi değil bütün bunlar.  Şu mutluluk, şu yazı yazmama hali, şu mutlak umarsızlık ve para endişesi. Nerede onlar? Onlara geri dönün. Her yerde, her kadının bir tarafını parça parça acı ve terk edilmişlik tutar, günler bu şekilde onu hayata bağlar. Kendisini terk ettiği için, adamını terk ettiği için. Bu sebeple uzar ve uzar tüm kadınlar. Saçları, kirpikleri, göz kalemleri uzar. Bir gün muhakkak ki o adamdan bıkar. "Aşırı zihin hali" işte böyle bir vadidir. Vadi çok eski, çok güzel siyah-beyaz bir film gibi biter. Kahramanları vurulur, vurgunda gider. Aşk ve gurur yüzünden. Kahramanlar arkalarında biraz üzüntü, belki biraz sanatsal eser, eğer şanslıysa kuvvetli bir aşk hikâyesi bırakıp gider. Her vadiden bir nehir geçer. Kadınların içinden bir okyanus. Lanet olsun. burada karşı olunan; antik yunan'dan beri erkek yanında ikinci hatta kaçıncı sınıf olduğu bazen belli dahi olmayan, toplum sahnesinden bilinçli olarak silinmeye çalışılmış, sadece ev kadını ve anneye indirgenmeye çalışılan modern çağda da kadınlığını kaybetmiş, erkekleşmiş, kötü bir dişi görüntüye dönüştürülen kadın ve dişi imgesine karşılık; dişiye hak ettiği değeri vermek dahası dişiyi aşarak belki de nietszche'nin bahsettiği üstinsan'a evrilmektir. yani düşman; yaratıcılığın, özgür düşüncenin, duyarlılığın, vicdanın, farklılığın, özgünlüğün karşısındaki; sığ; edilgen, yönetilmeye, güdülmeye açık, ruhsal sakat ve korkak bir toplum yaratmaya çalışan ego tarafından sakatlanmış ataerkil toplum düzeni; aslında her şeyi metalaştıran paraya dayalı sistemdir. yani solanas her eril dediğinde bunu anlamak; eserin derinliği açısından elzemdir. yazar hakim düzenin erkek egosunu sarsmak hatta doğramak için böyle bir dil ve yöntem kullanmıştır. ve edebi bir eser olarak okunduğunda da yazarın felsefeik ve düşünsel alt metininin üstüne oturttuğu gelecek tasavvuru en son aşamasında eril imgesi üstünden yazarın ve bin yıllar boyunca tüm kadınların maruz kaldığı işkence, yok sayılma ve dönüştürülmenin bir intikamıdır.  yani eril imgeyi kişiselleştirmeden tümden bir düzen ve onun halinden memnun mensupları, yardakçıları olarak düşündüğümüzde; dişil imgeyi de üstinsan olarak yani kendisine dayatılan baskılardan kurtulmuş, kendiyle barışık, bütünlüğüne kavuşmuş, mutlu ve sevgiye açık yaratıcı, duyarlı, zeki ve vicdan sahibi bir insanlık olarak düşündüğümüzde eserin bizde bırakacağı iz özel olacaktır. yoksa erich fromm; goethe, tagore,krishnamurti, gibi erkekler ya da carl gustav jung'un bahsettiği anne kompleksinden olumlu yönde etkilenmiş özel erkekler ve nicelerinin var olduğu dünya, gerçek kadınla; -yanicondoleezza rice, margaret thatcher gibi sakatlanmış kadınlıklarını kaybetmiş dişilerden, benliklerini unutmuş köle ruhlu, sahte kadınlardan apayrı- yin ve yang'ın birlikteliği ile güzel ve rengarenktir. çünkü her insanın içinde jung'un belirttiği gibi dişi(anima) ve erkek(animus) bulunmaktadır. önemli olan insanın hiçbir dış gücün baskısı olmadan kendiyle bütünleşmesi, her koşulda sevgi ve güzelliğe ruhunu açık tutmasıdır; tüm paraya ve egoya dayalı düzenlerin insan zihnine ve ruhuna pompaladılarının aksine korkmadan, mutluluk ve sevgiyi seçebilmesidir. şu da acı bir gerçektir ki; bu büyük insanlık; bu büyük ataerkil para ve ego düzeni hem kadınları hem de erkekleri ezmektedir. ne kadın gerçek kadın ne erkek gerçek erkek olabilmektedir; çünkü insan olmaları engellenmiş, duygu yoksunu, tek değeri para ve güç olan otomat insanlardan oluşan toplum; her güzel şeyin katilidir. sadece kendi hastalıklı emellerine hizmet eder; tüm insanlığın yok olması pahasına yapar bunu. gün gelir dünya savaşları çıkarır; gün gelir atom bombası atar, gün gelir kendi kurguladığı ekonomik ve sosyal krizlerle tek değeri olan servet transferini gerçekleştirir. ego ve paranın hakim olduğu hiçbir düzende insanlık ve tabi ki gerçek kadın ve gerçek erkek tam anlamıyla var olamaz; ya da var olmaya çalışanlar fabrika hatası olarak görülüp yok edilmeye çalışılır. ve bu sözde uygarlık giyotini en çok da buna karşı durmaya cesaret eden insanları vurur. nicola tesla ve wilhelm reich yaratımlarıyla(emsalsiz buluşlarıyla) gömülürken; sabina spielrein gibi kadınlar tümden yok sayılır. evet şimdi kemerlerimizi takıp, valerie solanas'ın tüm önyargıları, dogmaları,binlerce yılın ezberini yerle bir eden, en yumuşak noktalara sert kroşeler atan, zehir gibi sözcükleriyle uçuşa geçelim: bu toplumda hayat, en iyi halinde bile can sıkıntısından ibaret olduğundan ve toplumun hiçbir tarafı kadınlara uygun olmadığından; uygar-kafalı, sorumlu, heyecan arayan dişilere, hükümeti yıkmak, para sistemini bertaraf etmek, her alanda otomasyonu kurumlaştırmak ve eril cinsi yok etmekten başka çare kalmıyor. Eril biyolojik bir kazadır; y(eril) geni tamamlanmamış bir x(dişi) genidir yani tamamlanmamış bir kromozomlar serisidir. eril olmak kıfayetsiz olmak, duygusal olarak sınırlı olmak demektir; erillik bir noksanlık hastalığı, eriller de duygusal sakatlardır. kendi içine kıstırılmış olan eril tamamen benmerkezcidir ve başkalarıyla empati kurmaktan ya da özdeşleşmekten, aşktan, dostluktan,şefkat ve muhabbetten tamamen acizdir. başkalarıyla ahenk içinde olmaktan aciz, tamamen yalnız birimdir.engin, istilacı ve yaygın bir cinsellikle dolmuş olan eril, fiziksel olarak edilgendir.kendi edilgenliğinden nefret eder, o yüzden de bunu kadınlara yansıtır ve erili etkin olarak tarif eder, sonra o olduğunu ispatlamaya (bir ''erkek'' olduğunu ispatlamaya) koyulur. bunu ispatlama çalışmalarındaki temel aracı düzmektir(koca çüklü koca erkek koskoca bir malı götürüyor). yarım kalmış bir dişi olarak eril, ömrünü kendini tamamlamaya çalışmakla, dişi olmaya çalışmakla geçirir. kadınlarda penis haseti yoktur erkeklerde kuku haseti vardır. dişi olmamasını telafi etme takıntısı, ilişkilenme ve merhamet konusundaki acziyle birleşen eril, dünyayı bir bok yığını haline getirmiştir.  http://www.idefix.com/kitap/erkek-dograma-cemiyeti-manifestosu-valerie-solanas/yazi.asp?id=409&sid=JMNEBFTG9D3DY2PC52HU

Charlie Hebdo

Tout est pardonne!

T24'ten alınmıştır.